Dom na skarpie - na co zwrócić uwagę wybierając projekt i budując dom na zboczu?

Decydując się na budowę domu, w wielu przypadkach kupujemy działkę, która dla nas jest najatrakcyjniejsza i spełnia nasze oczekiwania. Interesującą propozycją jest działka na skarpie, dająca możliwość efektownego otwarcia wnętrza domu na krajobraz i piękną perspektywę. Tego rodzaju działki najczęściej położone są w terenie górskim lub na przedgórzu. Decydując się na zakup takiej działki lub posiadając działkę w takim terenie, należy mieć na uwadze, że proces budowy budynku będzie bardziej wymagający. Na co zwrócić uwagę w trakcie przygotowania dokumentacji projektowej i w procesie budowy? Zapraszamy do lektury poniższego artykułu.

Każdy Inwestor, podejmując decyzję o budowie domu poza aglomeracją miast, chciałby zbudować dom w atrakcyjnym, ale cichym i spokojnym miejscu. Po ukończeniu inwestycji będzie zachwycać się pięknym domem ukrytym w zieleni. Dom na stoku kojarzy się często z takim miejscem. Projekty domów, które mogłyby spełniać oczekiwania Inwestora, często weryfikowane są przez rzeczywiste uwarunkowania i Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego.

Przystępując do zakupu działki lub do budowy domu, pierwsze kroki należy zawsze kierować do Urzędu Gminy. Jest to urząd odpowiedzialny za kształtowanie polityki przestrzennej, czyli m.in. uchwalanie Miejscowych Planów Zagospodarowana Przestrzennego. Ten dokument określa zasięg terenów budowlanych i ustala warunki zabudowy.

Nie zawsze tereny atrakcyjne, położone na stoku lub z dala od zabudowy przewidziane są do zabudowy. Zdarza się, że tereny z rozproszoną zabudową, czyli potencjalnie przewidziane do zabudowy, niedopuszczone są do dodatkowego doinwestowania. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego jest więc dokumentem, który jako pierwszy powinien zostać poddany głębokiej analizie. Pamiętać również należy, że dokument ten składa się z części graficznej – rysunku planu i części opisowej ustaleń planu. Zarówno część rysunkowa, jak i ustalenia zawierają w swojej treści informacje, które mogą okazać się kluczowymi. Zawierają one oprócz samego zasięgu terenów budowlanych i nieprzewidzianych do zabudowy, zasięgi stref wynikających z przepisów odrębnych i innych opracowań, związanych z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym.

W przypadku chęci budowy na stoku lub na działce o znaczącym nachyleniu, zapoznając się z MPZP, szczególną uwagę zwrócić należy na rysunek planu. Zawierać on może wskazanie terenów narażonych na masowe ruchy ziemi lub zaznaczone mogą zostać również tereny osuwisk aktywnych, nieaktywnych lub aktywnych okresowo. Jeżeli działka, która potencjalnie ma zostać zabudowana, objęta jest zasięgiem takich stref, należy dokładnie zapoznać się z zapisem szczegółowym związanym z warunkiem dopuszczenia lub niedopuszczenia zabudowy na takiej działce.

Decydując się na budowę domu na działce położonej na stoku, wiele informacji można uzyskać, przeprowadzając dokładny wywiad w terenie. Przechadzając się pomiędzy nieruchomościami, można zwrócić uwagę na zagospodarowanie działek, gęstość zabudowy, sposób odprowadzania wód opadowych i powierzchniowych z terenów utwardzonych na działkach zabudowanych.

Każde nienaturalne pofałdowanie naturalnego terenu, terenu utwardzonego albo nachylenie pnia drzewa, może wskazywać na niestabilność gruntu.

Odprowadzenie wód opadowych, w sposób naruszający teren sąsiednich działek (zmiana stosunków wodnych na gruncie) może powodować zalewanie nie tylko działki sąsiedniej, ale również budynku na niej zlokalizowanego.

Nie bez znaczenia, a wręcz źródłem informacji bardzo ważnych, są mieszkańcy okolicznych terenów. Szczera rozmowa z nimi pozwoli dowiedzieć się o zjawiskach historycznych, które miały miejsce podczas lokalnych zjawisk pogodowych typu deszcze nawałnicowe, miejscowe podtopienia, czy osuwanie się gruntu.

Zbiór tych wszystkich informacji pomoże podjąć decyzję o budowie domu w takim terenie. Pamiętajmy, że nie każda pochyłość terenu, może stanowić utrudnienia w budowie, wszystko zależy od stopnia pochyłości terenu działki. Czasami wystarczy przemyśleć i zaprojektować jedynie zagospodarowanie skarpy wokół domu.

Odpowiedź na to pytanie zależy od wielu uwarunkowań. Postaramy się opisać najważniejsze zagadnienia związane z pytaniem, jak postawić dom na wzgórzu, jak postawić dom na skarpie. Poruszane zagadnienia warunkować mogą dobór projektu i ewentualną możliwość rozwiązań projektowych, związanych z posadowieniem budynku i możliwością wykonania podpiwniczenia.

Ustalenia tego dokumentu mogą wprowadzać ograniczenia w ingerencji robot ziemnych w istniejące ukształtowanie terenu, w związku z możliwościami naruszenia stabilności gruntu. Wszelkie roboty muszą zostać poprzedzone opracowaniami geologicznymi, a zakres tych opracowań mogą również ustalić zapisy MPZP. Wyniki tych opracowań mogą narzucić konkretne rozwiązania projektowe.

Działka o dużej powierzchni i regularnym kształcie daje Inwestorowi możliwość wyboru założeń do projektowania budynku mieszkalnego na stoku. 
1. Ograniczenie do minimum robót ziemnych, związanych ze wstępną niwelacją terenu. Wykorzystanie naturalnego spadku ternu i zaprojektowanie kondygnacji przyziemia użytkowego w budynku, jako np. garażu i pomieszczeń gospodarczych z wjazdem i wejściem z poziomu terenu. 
2. Wykonanie wstępnej niwelacji terenu. Stworzenie płaszczyzny – półki, na której zaprojektowany lub wybrany zostanie projekt domu bez podpiwniczenia. Takie rozwiązanie wymaga zaprojektowania niwelacji wstępnej i niwelacji ostatecznej po realizacji stanu surowego budynku. Wykonanie takich robót ziemnych, właściwego skarpowania wokół budynku, wymaga odpowiednio dużej powierzchni działki.

W opisanych przypadkach, jednym z ważniejszych działań jest przejęcie wód powierzchniowych i ewentualnie podskórnych na działce Inwestora lub przekierowanie ich do zewnętrznego rowu. Głównym założeniem tych działań jest nienaruszanie istniejących stosunków wodnych na działkach sąsiednich i ograniczenie podmywania warstw stabilizujących bezpośrednio przy budynku.

Podsumowując: 
Dom na działkę ze spadkiem terenu to dom na przygotowanej wcześniej wypoziomowanej płaszczyźnie, bez podpiwniczenia lub budynek, wykorzystujący naturalne ukształtowanie terenu, z kondygnacją piwnic w skarpie.

Najczęściej wybieranym rozwiązaniem projektowym jest projekt przedstawiający najprostsze jak najmniej skomplikowane rozłożyste bryły o płaskim lub dwuspadowym dachu, które wpasowują się w formę skarby, komponujące się z okolicznym krajobrazem.

Spotka się też rozwiązania projektowe, które zakładają układ kaskadowy domu na skarpie. Każda z kondygnacji takiego rozwiązania może być posadowiona na innym poziomie – posiadać róże funkcje, programy użytkowe i zostać indywidualnie zaaranżowana. Zakłada się jednak, że od strony zbocza nie projektuje się w zasadnie okien domu, gdyż są to elewacje zwykle zacienione (ograniczenie strat ciepła). W skarpie najlepiej jest umieścić północną elewację domu.

Posiadanie działki budowlanej w terenach górzystych o różnych nachyleniach zbocza, stanowić może wyzwanie dla przyszłego Inwestora. Działki takie oprócz niezaprzeczalnych walorów widokowych i kontaktu z naturą są jednak trudniejsze do zabudowy. O aspektach, które trzeba wziąć pod uwagę, podejmując decyzję o budowie w takim terenie, pisaliśmy wcześniej. Przed podjęciem kroków związanych z wyborem projektu, jego programem użytkowym (powierzchnia zabudowy, powierzchnia użytkowa), parametrami architektonicznymi, takimi jak np. kąt nachylenia dachu, należy zastanowić się, jak usytuować dom, aby wyeksponować walory działki, ale jednocześnie przemyśleć optymalny dojazd, dojście do budynku i oświetlenie strefy dziennej parteru oraz pozostałych pokoi światłem dziennym. Jak więc ustawić bryłę domu na pochyłej działce? Jak posadowić dom na skarpie z tarasem? To oczekiwania i wyzwanie dla Inwestora.

Zastanawiając się nad usytuowaniem budynku na działce, na stoku lub wzniesieniu, dobierając projekt domu, należy zastanowić się nad następującymi zagadnieniami.
    1. Nasłonecznienie pomieszczeń - usytuowanie budynku w stosunku do stron świata.
    2. Wyznaczenie najbardziej dogodnego podjazdu do budynku i wyznaczenie dojścia umożliwiającego wygodne podejście do budynku. W przypadku dużego nachylenia działki przemyśleć należy wykonanie garażu lub wiaty garażowej w bezpośrednim sąsiedztwie drogi, z której odbywa się wjazd na działkę.
    3. Wskazanie kierunku otwarcia strefy dziennej w stosunku do kierunku nachylenia działki i tym samym wyznaczenie optymalnego miejsca na wykonanie tarasu ziemnego lub tarasu jako samodzielnej konstrukcji (na słupach) z widokiem na otaczający nas krajobraz.
    4. Wybór rozwiązania projektowego - bryła domu o charakterze kaskadowym, z otaczającymi ją tarasami usytuowanymi na różnych wysokościach, umożliwia zaprojektowanie również tarasów na różnych wielkościach, na różnych poziomach, często przenikających w głąb ogrodu. Ważnym elementem takiego rozwiązania domu na skarpie są schody, łączące wszystkie poziomy tarasów, jako komunikacja zewnętrza, nadająca takiemu rozwiązaniu wyjątkowy charakter. Dzięki takiemu rozwiązaniu możemy stworzyć dla naszej rodziny „zaczarowany ogród” z urządzonymi miejscami do indywidualnego odpoczynku i relaksu. Kaskadowa bryła budynku uatrakcyjni wnętrze domu na zboczu.

Często niestety zdarza się, że nie ma możliwości takiego usytuowania budynku, aby spełnione były wszystkie oczekiwana Inwestora i równocześnie osiągnięte zostało najlepsze ułożenie budynku na stoku. Przykładowo kierunek osi widokowej nie pokrywa się ze z kierunkiem optymalnego nasłonecznienie. Otwarcie strefy dziennej na taras i oś widokową wymaga wykonania odrębnej konstrukcji tarasu, a nie wykorzystania ukształtowana terenu na taras ziemny.

Decydując się na budowę domu na wzniesieniu, na stoku, należy dokładnie zastanowić się nad priorytetami i do nich dobrać projekt z właściwą adaptacją lub wykonać projekt indywidualny.

Budowa domu na zboczu, jak już pisaliśmy wcześniej, wymaga właściwego przygotowania i podjęcia decyzji już na wstępnym etapie samych założeń do budowy. Decyzje te związane są też z nakładami finansowymi, jakie jesteśmy w stanie ponieść, ale także m.in. z możliwościami technicznymi wykorzystania naturalnego ukształtowania działki.

Budowa domu na takiej działce wymaga ustalenia geotechnicznych warunków posadowienia budynku. Będzie to wymagane przez projektanta konstruktora. Musi on poznać strukturę gruntu i poziom wód podziemnych oraz uzyskać informacje o stabilności stoku (osuwiska, masowe ruchy ziemi). Takie dane pozwolą na podjęcie decyzji o możliwości budowy budynku podpiwniczonego i sposobie fundamentowania, posadowienia budynku.

Wykorzystując naturalne nachylenie działki, możemy wykonać kondygnacje piwnic pod całym budynkiem lub pod jego częścią, w zależności od ukształtowania terenu. Różnica poziomów od strony odstokowej i dostokowej pozwoli podjąć decyzję o budowie kondygnacji piwnic.

Wykonanie kondygnacji w stoku nie zawsze skazuje ją na gospodarczy lub garażowy charakter. W takim przypadku można strefę dzienną zaprojektować na tym poziomie, takie rozwiązanie pozowała powiązać tę strefę bezpośrednio z ogrodem. Wadą takiego rozwiązana jest konieczność pokonania różnicy wysokości wewnętrznymi schodami z pozostałymi użytkowymi kondygnacjami budynku.

Innym rozwiązaniem jest zaprojektowanie frontu budynku w niższej jego części, a strefę dzienną na parterze. W takim przypadku taras widokowy zaprojektowany zostanie na samonośnej konstrukcji słupowej lub o mniejszym wysięgu na wysuniętym stropie przyziemia.

Innym rozwiązaniem jest zaprojektowanie frontu budynku, elewacji z wejściem głównym w wyższej części budynku i również na tym poziomie części dziennej. Takie rozwiązanie zakłada zaprojektowanie części gospodarczej i garażu w przyziemiu ukrytym częściowo lub w całości w skarpie. Przy tak zaprojektowanym budynku często wykonuje się dodatkowe wejścia do budynku, obsługujące pomieszczenia gospodarcze, wejścia gospodarcze, z różnych poziomów.

Przy takich rozwiązaniach projektowych szczególną uwagę należy zwrócić na skuteczny drenaż opaskowy i właściwie wykonanie izolacji fundamentów, zarówno przeciwwilgociowej pionowej, jak i poziomej elementów przyziemia budynku.

Jak już pisaliśmy we wcześniejszych częściach artykułu rozwiązania projektowe związane z posadowieniem, sposobem fundamentowania budynku często wynikają z opracowań geologicznych wykonanych przez uprawnionego geologa, indywidualnie dla działki. Poniżej podajemy podstawowe założenia dla fundamentów w przypadku domu na skarpie.

Jak wiadomo, wszelkie fundamenty (ławy fundamentowe, stopy, płyty fundamentowe) muszą być posadowione na odpowiedniej głębokości, poniżej poziomu przemarzania. Określenie głębokości przemarzania gruntu dzieli Polskę na cztery strefy I, II, III i IV i waha się odpowiednio od 80 do 140 cm. Określają ją normy PN-EN 1997-1 i PN-EN 1997-2. W przypadku niezachowania tej zasady i posadowienie fundamentów na płytszej rzędnej może skutkować poważnym uszkodzeniem całej konstrukcji budynku czy obiektu. Jak wiadomo, woda zamarzając, zwiększa swoją objętość, a więc cząstki gruntu zawierające wilgoć również. W przypadku mroźnej, zwłaszcza bezśnieżnej zimy, grunt może zamarznąć do tych właśnie określonych w normach głębokości, a zamarznięcie gruntu pod fundamentem może skutkować podniesieniem części konstrukcji i w konsekwencji poważnym jej uszkodzeniem lub zniszczeniem. Przystępując więc do budowy domu na znacznie nachylonej działce, mamy problem z zachowaniem odpowiedniej głębokości posadowienia fundamentów. Jeżeli posadowimy fundamenty na odpowiedniej głębokości od strony niższego terenu, to okaże się, że od strony wyższego terenu ta głębokość będzie bardzo duża, co nie będzie uzasadnione ani technicznie, ani (zwłaszcza) ekonomicznie, gdyż zmusza Inwestora do wykonania bardzo wysokich ścian fundamentowych.

Rozwiązaniem tego problemu są fundamenty schodkowe. Dotyczy to głównie fundamentów w formie ław fundamentowych. Ławy schodkowe to ławy z uskokami niwelującymi w całości lub częściowo problem wynikający z ukształtowania działki. Uskoki te muszą spełniać określone zasady i nie mogą być kształtowane dowolnie, tak jak narzuca to teren. Pierwszą zasadą jest nieprzekraczanie łącznego nachylenia wszystkich uskoków powyżej 30 stopni. Należy też przyjąć zasadę, że wysokość schodka (uskoku) nie powinna przekraczać wysokości przekroju ławy fundamentowej, a zalecane jest, aby ten uskok wynosił do 30 cm. Kolejną zasadą, którą należy przestrzegać, to długość schodka, czyli odległość od kolejnych uskoków ław, która nie powinna być mniejsza niż 150 cm.

Kształtując ławy z zachowaniem powyższych zasad, wykonamy fundamenty w pełni bezpieczne dla konstrukcji budynku, niwelując jednocześnie w całości (przy mniejszym nachyleniu terenu) lub częściowo (przy większej skarpie) konieczność zagłębiania części fundamentów na nieuzasadnioną technicznie i ekonomicznie głębokość.

W przypadku budowy domu na wzniesieniu zastanawiamy się nad wykorzystaniem nierówności wokół domu. Przestrzeń taka z domem i otaczającym go terenem może być pięknie zagospodarowaną wokół skarpą.

Poniżej podamy kilka praktycznych uwag związanych z zagospodarowaniem skarpy.

W celu wyeliminowania ewentualnego osuwania się ziemi i jej wypłukiwania ze skarpy należy skarpę odpowiednio zabezpieczyć. Zastanawiając się nad formą zabezpieczenia zbocza, skarpy, należy wziąć pod uwagę jej długość, kąt nachylenia oraz nasłonecznienie.

Najbardziej efektowne są skarpy o łagodnych zboczach, dobrze wpisują się one w krajobraz i przyszły ogród. Takie skarpy odporniejsze są również na erozje i łatwiej jej pielęgnować. Jeżeli na skarpie sadzone będą rośliny, czyli nie jest to skarpa samozarastająca, ostatnią warstwą gleby winna być właściwie przygotowana warstwa ziemi urodzajnej, a jej grubość zależy od rodzaju roślin, jakimi ma zostać obsadzona (trawnika 15 cm, tam, gdzie będą byliny, 25 cm, pod krzewy 40 cm). 

Sprawdzonym sposobem zabezpieczenia skarpy przed erozją gruntu o kącie nachylenia do 40 stopni jest obsadzenie jej właściwymi roślinami. Szczególnie polecane są gatunki zadarniające, które tworzą silne rozłogi lub kłącza oraz rozgałęzione i długie korzenie. Pamiętać też należy, że ziemia na skarpie szybciej przesycha, dlatego lepiej wybierać rośliny wytrzymałe na okresową suszę. Zaleca się przykrycie zbocza materiałem ochronnym, w którym nasadzane zostaną rośliny. Do takiej wstępnej stabilizacji skarpy wykorzystywane są m.in. biosiatki, geomaty przeciw erozyjne, geosiatki.

Im większe pochylenie skarpy, tym bardziej zwarta powinna być porastająca ją roślinność. Podstawą kompozycji mogą być krzewy, np. amorfa drzewiasta, berberysy, irga, płożące odmiany jałowców, kolcowój, kosodrzewina.

Niższe rośliny sadzimy na tle wyższych, tak aby wszystkie miały odpowiedni dostęp do światła.

Wysokie, strome skarpy o nachyleniu powyżej 45 stopni, należy stabilizować, zabezpieczać murami lub murkami oporowymi. Podjęcie decyzji o takiej stabilizacji skarpy wymaga konsultacji z kierownikiem budowy (ewentualne wystąpienie o pozwolenie na budowę dla muru oporowego) i ustalenie z nim rodzaju zabezpieczenia.

Niskie murki oporowe wznoszone na sucho lub na zaprawie najczęściej budowane są z kamienia, cegieł lub z podkładów kolejowych (wbijanych na sztorc). Ostatnio często można zauważyć stabilizowanie skarpy metalowymi koszami wypełnionymi kamieniami.